عصر دانش، عصر هوش و تعامل هوشمند انسان-ماشین
به گزارش پیام فوری ، یکی از نقاط عطف پیشرفت اقتصادی بشر، عصر دانش است که از اوایل قرن بیستم و به دنبال عصر صنعتی پدیدار شد. امروزه کاملاً نقش دانش در ایجاد ارزش افزوده مشهود است و نوآوری و خلق دانش به عنوان یک فرایند کلیدی در موفقیت کسب و کارها شناخته شده است. از طرفی رشد مشاغل حرفه‌ای، اهمیت انتقال تجربه و دسترسی به دانش را افزایش داده است، بطوری که دانش کارکنان نقش اساسی در کیفیت عملکرد ایشان دارد. مجموعه این تغییرات در کسب و کارها، منجر به شکل‌گیری مدیریت دانش شد. مدیریت دانش به بهبود فرایندهای خلق، انباشت، نگهداری، انتشار و بکارگیری دانش از طریق توانمندسازی عوامل سازمانی و فردی می‌پردازد، تا شرکت بتواند شکاف‌های دانشی را در جهت بهبود کالا و خدمات و ایجاد ارزش افزوده پر کند و دانش مناسب در زمان مناسب در دسترس افراد مناسب قرار گیرد. روشن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش مهمی در انباشت، نگهداری، انتشار و دسترسی دانش ایفا می‌کند، اما نباید از نقش روابط انسانی و انجمن‌های خبرگی غافل شد.
موضوع دیگری که در مسیر پیشرفت بشر از دیدگاه صنعتی می‌توان اشاره نمود، انقلاب صنعتی چهارم است. انقلاب صنعتی چهارم به دنبال انقلاب صنعتی سوم یا همان عصر دیجیتال، در حال ظهور است. آنچه انقلاب صنعتی چهارم را از عصر پیشین متمایز می‌کند نقش هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و ابزارهای هوشمند در این دوره از صنعت است. بر اساس پیش‌بینی‌ها با انقلاب صنعتی چهارم طیف وسیعی از مشاغل در آینده، شاغلین کمتری را به خود اختصاص می‌دهند و تا ۸۰ درصد با کمک هوش مصنوعی خودکارسازی می‌شوند. از جمله این مشاغل می‌توان به بازاریاب تلفنی، واسطه‌های خرد، حسابداری، کتابداری، تایپیست، دفترداری، تلفنچی و مشاغل مبتنی بر اپراتوری اشاره کرد. در واقع با انقلاب صنعتی چهارم که نشانه‌هایی از آن نیز در همین روزها قابل مشاهده است، مشاغل مبتنی بر تحلیل داده افزایش می‌یابد و دانش و مهارت متمایز از ماشین برای پیدا کردن شغل ضروری خواهد بود.
به عنوان مثال نرم‌افزارهای حسابداری بخش قابل توجهی از وظایف یک حسابدار مالی را انجام می‌دهند و یا نرم‌افزارهای تبدیل صوت به متن، در حال توسعه هستند و جای شغل تایپیست را می‌گیرند. بسیاری از اپراتورها که نقش کنترل و تنظیم ماشین‌ها در خطوط تولید و کارگاه‌ها را دارند با هوشمندسازی این دستگاه‌ها کار خود را از دست می‌دهند. در عصر دیجیتال هر شغلی که حجم بالایی از کارهای روتین و تکراری داشته باشد، به ماشین‌ها سپرده شد، در انقلاب صنعتی چهارم با پیشرفت در حوزه یادگیری ماشین، مشاغل پیچیده‌تر نظیر مشاغل مبتنی بر مشاوره نیز تا حد زیادی جایگزین خواهند شد. در این شرایط خلاقیت، ابتکار، چندمهارتی بودن و هوش تلفیقی از ویژگی‌های مشاغل آینده است.
دانش و هوش ارتباط نزدیکی با هم دارند، اما عصر دانش و عصر هوش دو هدف متفاوت را دنبال می‌کنند. در حالی که در عصر دانش، محور اصلی ایجاد ارزش افزوده از دانش و شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان است، در عصر هوش محور اصلی مهندسی دانش و توسعه سیستم‌ها و سازمان‌های هوشمند است. مدیریت دانش به ساختار دانش کمتر می‌پردازد و چگونگی مدیریت آن توجه دارد. مدیریت دانش به دنبال مکانیزه کردن دانش نیست بلکه بخشی از دانش ضمنی را غیر قابل آشکارسازی می‌داند و تلاش خود را معطوف به خلق ارزش از طریق دانش می‌کند. اما مهندسی دانش به ساختار دانش توجه دارد و تلاش می‌کند دانش خبره را بصورت قاعده و ساختار ذخیره کند. هوش مصنوعی به فرایند یادگیری توجه دارد و بنابراین علاوه بر توجه به استخراج و ذخیره‌سازی دانش به چگونگی یادگیری و بهبود و اصلاح آن نیز توجه دارد. به این ترتیب، هوش مصنوعی از طریق یادگیری به اعتبارسنجی دانش‌ها کمک می‌کند.
دنیای آینده نمی‌تواند دنیای ماشین‌های باهوش و انسان‌های کم‌هوش باشد. همانطور که ماشین‌ها هوشمند می‌شوند، سرعت یادگیری در انسان‌ها نیز با توجه به انباشت دانش بشری و ابزارهای هوشمند افزایش می‌یابد و ماشین‌ها و انسان‌ها در یک سیستم هوشمند انسان-ماشین جایگاه خود را پیدا می‌کنند. از این منظر انسان‌های آینده به سه گروه طراحان ماشین‌های هوشمند، کاربران ماشین‌های هوشمند و راهبران سیستم انسان-ماشین قابل تقسیم‌بندی هستند. ماشین‌های هوشمند می‌توانند از طریق پالایش دانش تا حدودی از سردرگمی نسل آینده را در انبوه دانش‌های انباشت شده غیرقابل اعتماد جلوگیری کند. انسان‌های آینده باید از طرفی مهارت‌های تفکر نقادانه و درک یادگیری ماشین را در خود توسعه دهند تا بتوانند مواجهه اثربخش و صحیحی با دانش انباشت شده و ماشین‌های هوشمند داشته باشند و از سوی دیگر باید مهارت‌های خلاقیت و ابتکار را در خود توسعه دهند تا مزیت خود را در رقابت با ماشین‌ها حفظ نمایند. شاید موضوع مهمتر چالش بشر در راهبری این سیستم هوشمند انسان- ماشین باشد. راهبری هوش فردی، هوش جمعی و هوش ماشین در ترکیب با یکدیگر نیازمند ابزارهای قوی برای شناخت، شبیه‌سازی و پیش‌بینی رفتار انسان بصورت فردی و جمعی است تا بتوان تصمیمات مناسب و مکانیزم‌های موثری برای این سیستم طراحی نمود.
دکتر سیدمحسن طباطبائی
متخصص مدیریت دانش و طراحی و بهینه‌سازی سیستم‌ها
مدرس دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی تکنیک تهران)
