به گزارش پیام فوری به نقل از ایرنا، کم آبی مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی‌های ۲۲ ساله در این استان مرزی و کویری است، به گونه‌ای که کسری مخزن تجمعی افزایش یافته و اضافه برداشت‌ها از منابع آب زیر زمینی که هر سال در حال افزایش بوده، بر کمیت و کیفیت منابع آبی به‌شدت تاثیر گذاشته است.
معاون عمرانی استاندار خراسان جنوبی چندی پیش از نخبگان و هیات اندیشه‌ورز استان خواست راهکارهای عملی برای مدیریت مصرف آب و رفع معضل کم آبی ارائه دهند.
از همین رو سراغ “حسین خزیمه نژاد” مولف کتاب “منابع، مصارف و مسائل آب” و عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند رفتیم تا نظرات این استاد دانشگاه را درباره وضعیت منابع آبی استان و راهکارهای مدیریت آن جویا شویم.
وی گفت: شرایط منابع آبی استان و دشت‌های آن مانند بسیاری از نقاط کشور در وضعیت مناسبی قرار ندارد؛ آنچه به طور کلی منجر به این وضعیت شده، مساله اضافه برداشت از دشت‌هاست.
عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند افزود: مدیریت مصرف منابع موجود مهمترین راهکار برای حفظ و نگهداری منابع آبی استان در این بحران خشکسالی و کم آبی است.
وی اظهار کرد: با ورود فناوری حفاری چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در دهه ۲۰ و توسعه آن در دهه‌های ۴۰ و ۵۰، البته نبود اطلاع و برخورداری از دانش کافی در این زمینه، برداشت‌هایی بیش از ظرفیت دشت‌ها انجام شد که محصول آن پدیده بحران آبی است که تقریبا در تمامی نقاط کشور با آن مواجه هستیم.
خزیمه نژاد گفت: سالانه بیش از ۱۲۰ میلیون متر مکعب اضافه برداشت در استان خراسان جنوبی وجود دارد و این اضافه برداشت مستمر از منابع آب زیر زمینی باعث شده است که میزان کسری تجمعی استان از سال ۱۳۶۰ تاکنون به بیش از چهار میلیارد متر مکعب برسد.
وی عنوان کرد: ۳۵ محدوده مطالعاتی یا دشت در این استان وجود دارد که به علت همین برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی در کنار خشکسالی‌های چند سال اخیر، اکنون هشت دشت در شرایط ممنوعه بحرانی، ۱۸ دشت ممنوعه و ۹ دشت هم فاقد تخصیص است، به عبارت دیگر بیش از ۷۰ درصد دشت‌ها و محدوده‌های مطالعاتی استان از نظر میزان آب قابل برنامه ریزی در شرایطی نامطلوب قرار دارد.
مولف کتاب منابع، مصارف و مسائل آب افزود: یکی از مسائلی که باید به آن توجه داشت آثار نامطلوبی است که برداشت‌های بی‌رویه در دشت‌ها به جا می‌گذارد و یکی از این آثار فرونشست زمین است که در برخی دشت‌ها نظیر سده، چاهک موسویه، طبس مختاران، سهل آباد، خضری به ویژه سرایان مشهود است.
وی گفت: فرونشست دشت به منزله تخریب آن و از دست رفتن خلل و فرج محیط متخلخل آن دشت است، این موضوع باعث می‌شود آن دشت کارایی خود را برای تغذیه و جذب آب از دست بدهد و علاوه بر این قابلیت سیل‌خیزی آن منطقه را نیز افزایش می‌دهد.
این استاد دانشگاه از دیگر تبعات برداشت‌های بی رویه به تنزل قابل توجه کیفیت آب دشت‌ها و شور شدن آن اشاره کرد و افزود: بیش از ۷۰ درصد منابع آبی استان EC بالای سه هزار دارند به گونه‌ای که برای شرب قابل استفاده نیست.
وی عنوان کرد: متاسفانه در ۲ دهه اخیر خشکسالی و کاهش قابل توجه نزولات آسمانی نیز مزید بر علت شده و در اثر این خشکسالی‌ها میزان تخلیه آب قنوات استان از ۶۷۰ میلیون متر مکعب در سال ۱۳۷۸ به ۲۶۰ میلیون متر مکعب در سال جاری کاهش یافته که باعث نگرانی قشر زحمتکش کشاورز و کاهش بیش از اندازه درآمد آنها شده است.
خزیمه نژاد با اشاره به راهکارهای کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت مدیریت منابع آبی گفت: یکی از نکاتی که در برنامه‌ریزی‌ها به منظور مدیریت شرایط فعلی که گاهی تحت عنوان مفاهیمی نظیر سازگاری با کم آبی از آن یاد می‌شود باید توجه داشت این است که بحران آب پدیده‌ای نیست که در کوتاه مدت ایجاد شده باشد؛ حتی در سالیانی که مشکل کم آبی نداشته و با واژه بحران آب خیلی آشنا نبوده‌ایم اما در مسیر آن حرکت کرده ایم لذا نباید انتظار داشته باشیم که در کوتاه مدت شرایط اصلاح شود.
وی افزود: یکی از طرح‌هایی که در سال ۱۳۸۴ با هدف افزایش بهره‌وری از منابع آب زیر زمینی و به تعادل رساندن آبخوان‌های دشت‌های ممنوعه و بحرانی مدنظر وزارت نیرو قرار گرفت، طرح تعادل بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب است.
عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه بیرجند گفت: مطابق این طرح قرار بود طی برنامه ۲۰ ساله، محدوده‌های مطالعاتی کشور به تعادل برسد که به دلایلی مانند نبود تامین اعتبار مناسب و همکاری سایر دستگاه‌ها بسیاری از اهداف و ریزطرح‌هایی که ذیل آن تعریف شده، نتوانست تحقق یابد اما به هر حال در جا و زمان خود طرحی ارزشمند بوده و حرکتی جدی در جهت اصلاح وضع موجود است.
وی افزود: در خراسان جنوبی نیز موضوع کنترل برداشت و مدیریت این منابع در ۱۵ سال اخیر مد نظر قرار گرفته و از جمله کلیدی‌ترین پروژه‌ها می‌توان به نصب کنتور هوشمند به عنوان یکی از پروژه‌های ذیل طرح تعادل بخشی روی چاه‌ها و جلوگیری از برداشت غیرمجاز از منابع اشاره کرد که منجر به کنتورگذاری بیش از ۹۸ درصد چاه‌های کشاورزی و کنترل برداشت از چاه‌ها شده است.
خزیمه نژاد بیان کرد: یکی دیگر از مهمترین راهبردهایی که به طور کلی در کشور باید به آن توجه داشت، تغییر در شیوه مدیریت آب است و یکی از آسیب‌های جدی که به پیکره منابع آبی کشور وارد شده، شیوه مدیریت آب است و سالیان سال است که در انحصار دولت‌ها بوده، وضع قوانین متعدد نیز نه تنها بازدارنده نبوده که به تشدید مشکلات دامن زده است.
وی گفت: عبور از مدیریت فعلی و تعریف مدیریت نوین و جدید گفتمانی است که دنیا به سمت آن پیش می‌رود و تحت عنوان حکمرانی آب شناخته می‌شود؛ در این شیوه، مشارکت و دخالت همه ذینفعان در تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی بسیار حائز اهمیت است و در این زمینه اقدامات خوبی در استان انجام شده و در حال انجام است.
این استاد دانشگاه افزود: در برنامه کاری آتی مدیریت منابع آب استان با استفاده از تجارب پروژه‌های گذشته و با رویکردهای تخصیص، با در نظر گرفتن میزان تغذیه منابع آب، مشارکت بهره‌برداران در حفاظت و مدیریت منابع آب و مدیریت مصرف از طریق ایجاد بازارهای محلی آب برای تامین نیاز آبی فعالیت‌های با بهره‌وری اقتصادی بالاتر، اقدامات خوبی آغاز شده که حرکت موثری در جهت تغییر شیوه مدیریت گذشته و اصلاح و بهبود شرایط موجود خواهد بود.
وی با اشاره به اجرای “سند سازگاری با کم آبی خراسان جنوبی” گفت: این سند سال ۱۳۹۸ به عنوان طرح پایلوت در نشست شورای عالی آب کشور تصویب و از سوی وزارت نیرو ابلاغ شد اما گویا اجرای آن تاکنون با چالش‌ها و فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است.
خزیمه نژاد افزود: این سند که به دلیل خشکسالی شدید و شیوع کرونا یک سال با تاخیر یعنی از سال ۱۳۹۹ اجرایی شد تا سال ۱۴۰۶ ادامه دارد و در مجموع در این سال‌ها باید ۱۷۵.۹ میلیون متر مکعب به صورت تجمعی صرفه‌جویی شود که از این میزان، ۱۶۴ میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی، ۹.۵ میلیون متر مکعب در بخش شرب، ۱.۵ میلیون متر مکعب در بخش صنعت و ۰.۹ میلیون متر مکعب در بخش فضای سبز است.
وی گفت: بر اساس آنچه از مسئولان مربوطه و در جلسات شنیدم، این طرح در همه بخش‌ها به صورت موفق در استان اجرایی نشده و در زمان حاضر از برنامه سالانه عقب است.
عضو هیات علمی دانشگاه بیرجند تصریح کرد: مدت‌هاست که انتقال آب بین حوضه‌ای با هدف رفع کمبود آب در کشور مورد توجه دولتمردان قرار گرفته و برای رفع کمبود آب در سه استان شرقی کشور نیز پروژه انتقال آب از دریای عمان در دستور کار است اما باید توجه داشت این طرح‌ها به دلیل هزینه‌های هنگفت همچنین تبعات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آن، منتقدین جدی هم دارد که باید حرف آنها شنیده شود و ترجیحا کارشناسان و صاحبنظران از هر دو گروه موافق و مخالف به گفت و گو بنشینند و هم افزایی صورت گیرد که این طرح در بهترین شرایط انجام شود.
وی افزود: پدیده بحران آب و مقابله با آن موضوعی نیست که محصول چند سال اخیر باشد لذا نباید انتظار داشته باشیم که در کوتاه مدت نیز قابل حل باشد و به طور کلی حل، تخفیف یا سازگاری با این پدیده تقریبا انسان ساخت، نیازمند عزم و اراده ملی، مشارکت همگانی و عمومی، همکاری مردم و دولت است.
خزیمه نژاد درباره موضوع ورشکستگی منابع آبی استان و کشور گفت: عبارت ورشکستگی منابع آبی که گاهی در برخی از جوامع علمی توسط کارشناسان آب شنیده می‌شود نیز در راستای تبیین شرایط نامناسب منابع آبی و در حقیقت نشان دادن وخامت شرایط است.
وی افزود: در چند سال اخیر عبارت بحران آب زیاد شنیده شده و متاسفانه آن طور که باید و شاید متولیان نتوانستند شرایط منابع آبی را که محصول آن همین عبارت بحران آب بود در بین جوامع به ویژه عوام مردم تبیین کنند به عبارت دیگر اکنون این عبارت بار معنایی خود را از دست داده است لذا عباراتی مانند ورشکستگی آبی در بین متخصصان تولید می‌شود که شاید در جهت آگاهی بخشی و تبیین شرایط موجود، موثر عمل کند.
مولف کتاب منابع، مصارف و مسائل آب گفت: در بحث منابع آب، عبارتی وجود دارد تحت عنوان آب تجدیدپذیر یعنی آن میزان از نزولات جوی سالانه که در منابع آبی قابل ذخیره و برداشت است، طبیعتا بخش زیادی از نزولات جوی به دلایل مختلف نظیر تبخیر از دسترس خارج می‌شود و بخشی از این نزولات یعنی حدود ۳۰ درصد قابل برنامه‌ریزی و برداشت است.
وی بیان کرد: شاخص‌های جهانی در این زمینه وجود دارد که بر اساس میزان برداشت آب به حجم آب تجدیدپذیر پدیده بحران آب را به نوعی کمی می‌کنند، بر مبنای یکی از مهمترین این شاخص‌ها اگر میزان برداشت آب به آب تجدیدپذیر بیش از ۴۰ درصد باشد آن کشور با بحران آب مواجه خواهد بود. در کشور ما خیلی بیشتر از این عدد هستیم به گونه‌ای که در برخی از دشت‌های کشور و استان خراسان جنوبی این عدد از ۱۰۰ درصد هم عبور کرده است.
خزیمه نژاد افزود: تداوم این شرایط یعنی ورشکستگی آبی؛ که امیدواریم با هم افزایی همه ذینفعان شامل مسئولان، متخصصان و عموم مردم همچنین اتخاذ و اجرای تصمیمات مناسب، به کار بردن این عبارت و نظایر آن را برای کشور به ویژه استان مان کمرنگ کنیم.
